Ksiōnżka, kerej niy było

Zacząć łosprowiać… Kaj i jak? Łod plynckyrzy na szłapach? Łostało się zdjyęcie. Karlus z kwiotkiem w rzyci (blank gryfny, łoszpeta mo ruła) kipnął się na klin ciotki Anki, by lepij widzieć tyn bilderbuch, co mu pokazywała. A richtik kipnął sie, bo go fest bolały te blazy, co je skórzane zole żarły. Abo śmierć ciotki Rołzy, taki baby, co dawała bombony, a jak szkyrtła, myślołby kto drewniano szpetno kukła, co by niy pamiętoł, jak charlała… Po cimoku po pogrzebie ciotki Rołzy rzykołech choby gupi, dzierżyłech w łapach jej taszynlampa, jo sam godoł Pan Bóckowi, co dom mu ją nazod, jak niy byda już myśloł o umrzykach. O rzyć roztrzaść! Jo by tak chcioł pamiyntać, fto to był dlo mnie ciotka Rołza.
– Dominik Otkowicz abo Stefan Szymutko we: „Nagrobek ciotki Cili”

Takech sie spōmnioł przi rajzŏwaniu autokiym… Pamiyntom: chciołech, coby profesōr Szymutko kiedy to skōńczōł abo ino pokozoł co wiyncyj po ślōnsku. Pamiyntōm ônego „Szyma – Szymborska – Szymutko”, podeptane bryle i to, żech ani niy poszoł na pogrzyb.

Ni ma chopa. Je ino kōnsek ksiōnżki, kerej niy było. I niy bydzie.

Roy Scheider z lamusa

Ôboczyłech niydŏwno „Szczynki 2”. Film sie fest zestarzŏł, niy ino skuli efektōw szpecjalnych, mody abo jakości. Znodech sam piykno scyna, kerom pomału bydzie trza tuplikować, jak dzisio, po jakimu kejś szofer musiŏł przōd kurblować, zaczym sztartnył auto. Film je z 1978 roku – 34 lata i wiela sie nŏm pomiyniło.

Martin Brody znod fotografkastla. Chcioł ôboczyć bildy, nale przōd musioł wywołać film. Scyna trzimie w napiyńciu: cima, dwōch chopōw tonko papiōr, pomału pokazowo sie fotografijo. Rychtyk! Majōm kōnsek rekina!

Dzisiŏ bezma nikt tak niy robi bildōw. We cŏłkich Gliwicach ôstoł sie ino jedyn fotograf, kery trzimie sie metody tradycyjnyj – wiela ich bydzie w policyje w USA? Fotografkastle sōm cyfrowe, bildy naprzōd w plikach – i tela!

Rozwōj technologije wyciepuje cŏłkie motywy fabularne na hasiok, abo do biksy z abcybildrym „retro”. Wierzã nojwiyncyj sam zabelōntoł mobilniok,  skuli kerego na przikłŏd kryminały muszōm dzisiŏ być blank inksze, jak dwajścia, trzydziści lot nazot.

Co trzaby zônaczyć, jakbymy sie brali za remake „Szczynkōw 2”? Przekludzilibymy scyna ze ciymnie ku macherŏwi ôd sprzyntu elektrōnicznygo. Ôn by wziōn karta pamiynci, wraził do czytnika i możno trochã sie narobił przi ôdczytywaniu plikōw. Niyskorzi mielibymy bild na monitorze – szłoby sie pobawić photoshopym, coby był wyraźny. Bōłaby z tego scyna mnij podano na thriller, wiyncyj na CSI.

Chocioż… jakby ino jedyn bajtel wziōn mobilniōk na łōdka, cŏłki film niy miołby synsu. Przecã ô tym pado, iże niy wiadōmo: pływo zaś tam rekin, abo niy. Jedyn telefōn na 112 i fertich.

Postymp wciepnył „Szczynki” do kolekcyje „w starym kinie”, kajś tak kole inkszej fajnej gyszichty – „W 80 dni dookoła świata”. Tukej zaś wandrujōm i wandrujōm aże 80 dni, a przecã kŏżdy wiy, iże ziymia idzie ôkrōnżyć ani w jedyn dziyń, fligrym.

Dylemat ślōnskigo intelektualisty

Pocieszam się więc, że przecież śląski prędzej czy później do szkół trafi, czego jestem pewien. I jakoś przetrwa, jako dziwny, drugi, do niczego niepotrzebny język, w którym ani nie mówi się w domu, ani na ulicy, w ogóle nigdzie, zabytek, ciekawostka, jak waszbret ôd ōmy powieszony na ścianie, na którym nikt już przecież nie pierze i tak sobie tylko wisi.  Tylko, cóż to za pocieszenie? Cóż mi po takim języku? Przecież to nie o to chodziło…

– „Ubi Sunt” w: Nowa Gazeta Śląska

Nieodmiennie niedobrze robi mi się jednak od Górnego Śląska międlonego po raz tysięczny w tysięcznym tekście (…) Śląsk, tożsamość, kultura, język, dialekt, autonomia czy jej brak, naród i cholera wie, co jeszcze, ale zawsze na tę samą nutę”

– „Literatura śląska nie istnieje” w: Fabryka Silesia 1/2012

Rŏd czytōm felietōny Szczepana Twardocha. Dō mie ôn je modelowym przikłŏdym ślōnskigo intelektualisty, kerego ślōnskoś fest je podano na schizofrenia. Po jakimu?

Na jedno moc intelektualistōw je szkōlŏnych, co by roztomajtych narodowych sprŏw ani niy tykać, trzimać dystans, śmioć sie, abo atakiyrować. W zocy majōm tradycyjŏ Witkiewicza (a jego „chrobŏkōw na ciele piyrwyj wielgij bestyje”), Gōmbrowicza („Słowacki wielgim poetōm bōł”), niyzależność ôd narodowych mitōw i ôd role pisŏrza – bedyntra narodu. Na to prziszeł modernismus, postmodernismus i inkszy „kōnszt dŏ kōnsztu”, co by artysty niy musieli bajstlować durś przi ôjczyźnie.

Ino sōm my na Ślōnsku, pra? Mōmy istne Przebudzynie, ślōnski coming-out. Wielgo szansa, coby ta naszŏ ślōnskŏ kultura prziszła dran. Ślōnski intelektualista dostowo sam geszynk: Syns. Misyjŏ. Kōnkretno robotã do zrobiyniŏ. To je towor rychtyk deficytowy na intelektualnym rynku. Tukej mŏ prawŏ przigoda, czystŏ kreacyjŏ, sznupaniy za tożsamościōm, a retowaniy kulturowych wielorybōw – wszystko na kupie!

Dejcie pozōr! Robota przi fōndamyntach? Słōżba do narodu? Niy ma to aby gynał to samo, co intelektualisty nojwiyncyj szteruje? Przeca to je dziewiytnŏste storocze, nojgorsze, co sie ino może forsztelować!

Sam je tyn dylemat! Ślōnski twōrca skoko miyndzy XIX a XXI storoczym, durś sie swyrto tam a nazot. Bestōż rŏd zaglōndōm na Twardocha, kery blako, atakiyruje, niyrŏz fandzoli trzi po trzi. Gŏdka mu umiyrŏ, Ślōnsk go żgŏ. Nale ciyngiym trefiōm go przi ślônskich projektach: we „Nowej Gazecie Śląskiej”, „Fabryce Silesia” – tam, kaj sie rozchodzi ô tyn nowy, żywy Ślōnsk. Jedyn Twardoch, a choby dwa chopy: buks-felietōnista i działacz-społecznik.

Fota żech zachachmyncił samstōnd.

Przełōmać „Cholōnka”

Janosch ôstoł ślōnskim klasykiym. Bezmała kŏżdy weluje „Cholōnka” do kanōnu gōrnoślōnskij literatury. Kej wto chce ôboczyć kōnsek tyjateru ô Ślōnzŏkach, abo cosik ô nŏs poczytać – naprzōd dostowo „Cholōnka”, bezma nojbardzi ślōnskigo. Pōł biedy, jak „Cholōnek” robi za Biblia Ślōnzokōw. Problym, jak je choby postkarta do cudzych, bo ôbrozek snij je doś ôszkliwy.

Ksiōnżka stŏwo sie bezmała ślōnskōm epopejōm. Je to do mie trochã dziwne, niy umiã blank spokopić, po jakimu. Myślołech, co epopeje dycko mitologizujōm. A sam mōmy przecã rōman ôkrutny, demaskatorski. Toć, ôsprŏwio ô nŏs (a przinajmnij je wiyncyj Ślōnzŏka we „Cholonku”, jak Polŏka w „Panu Tadeuszu”), nale nic a nic sie z nami niy cackŏ.  Szłoby sie sam przichlybić i pedzieć: „No ja, bo my, Ślōnzŏki, niy gorszymy sie na prŏwdã i radzi sie chichromy ze siebie”. Ino coś tak niy wierzã, iże my sōm tacy gryfni.

„Cholōnka” kŏżdy mo w zocy. A jŏ czytōm te wszystki chwŏlby i pomału myślã, coby trzeba sie byrknōnć i pedzieć: styknie!

Naprŏwdã ta ksiōnżka je ô nŏs? Rychtyk chcymy sie bez niã definiować? Ô takim zdrzadle my marzyli? Przeboczcie, nale jŏ niy chca mieć za kamrata Stanika abo Świyntkowyj. Mie zawdy je gańba, jak ô nich czytōm. Chichrōm sie, zbiyrŏ mi sie na płaczki, katharsis aże mie trzynsie, nale durś je mi gańba. Niy dejcie se pedzieć „Gynał, tacy my sōm”, ino skuli tego, iże to je arcydzieło. Arcydzieła cyganiōm! Przełōmać „Cholonka” – to je ale auftrag do ślōnskich twōrcōw!

Jŏ wiym – gŏdka ô istnym byrknynciu je trochã na ibrich. Czamu? Ano skuli tygo, iże mômy ino „Cholōnka” i mało wiela nic wiyncyj. Niy ma (abo jo niy znōm) inkszych ksiōnżek, co by pochytały ta tradycyjo i ciōngły jōm dalij. Janosch niy mo ani swoich epigōnōw. Po prŏwdzie rŏd bych pokibicowoł kŏżdej ksiōnżce a la Cholonek, trochã jako te komunisty, kere przōd chcieli skludzić burżuazyjo, coby zaczym jōm ôbalić. Psinco! Je ino Horst Eckert.

P.S. Kōntekst: Ślōnsk dzisiŏ musi sie byrkać.  Wierzã, iże niy ma to ôstatni tekst ôdy mie ô tym. Trza nōm wielgij rebielie, srogigo, kulturowygo tōmpnyńciŏ. Naprzōd muszymy wyciepać fōrt „krupniŏka”. Zaczym „Kutza”. Zaczym, bezmała na ôstatku, przidzie dran „Cholōnek”. Jŏ, jak to jŏ, sztartnōłech ôd zadku i jadã z „Cholonkiym”…