Sztuczno Inteligyncyjo a małe/myńszościowe godki (ôsobliwie ślōnsko)

Pora pōmysłōw, co pokazujōm, jako to je szansa:

1. Symultaniczny translatōr z wielkij na mało godka. Bez przikłod: niy bydzie trza ôficjalnyj źwiynkowyj cesty abo napisōw do filmu, jak AI sama poprzekłodo. Jako to je siyła, ôroz mieć po ślōnsku kożdy jedyn film, serial, bojka; abo ino we jakim podstawowym przekładzie; do majoryntnych i do dziecek!
2. Z AI szło by se stworzić jynzykowy bōmbel (sfera z ôbranōm godkōm), bez co niy trza by było „wychodzić” z myńszościowyj godki ino tymu, że niy ma w nij jakij materyje/dzieła/narzyńdzia
3. Szprytny, dobryj jakości translatōr (inteligyntny dykcjōnorz)
4. AI, co dowo snadny dostymp do korpusu, ze przikładami i interfejsym, co bazuje na pytaniach, a niy ôbsudze ekstra programōw
5. Przi godce takij jak ślōnsko = z mockōm regiōnalnych wariantōw, dobrze wybildowano AI poradziyłaby wachować tego, coby niy matlać godki cieszyńskij, rybnickij, ôpolskij itp (czynsty feler tych, co sie dowajōm do nauki śl godki)
6. Przidajne narzyńdzie do samobildowanio: z AI zawdy idzie se pogodać (a dyć moc ludzi wajo, że niy mo naôbkoło siebie użytkownikōw ślōnskij godki, ôd kierych by mogli sie uczyć)
7. Przekłady miyndzy małymi godkami bez postrzednictwa wielkij godki: do nawiōnzowanio kōntaktōw i spōlnego lobbowanio za swojōm sprawōm; snadniyjszy dostymp do dobrych praktyk, narzyńdzi i doświadczynio inkszych godek ô podobnym statusie
8. Autōmatyzacyjo przechodu tekst <> mowa (roz: kożdy tekst szło by usłyszeć, co je ważne przi problymach z zapisowaniym/ôdczytowaniym ślōnskich tekstōw; dwa: kożdo mowa szło by dostać tekstym, coby ôstowała w takim snadnym formacie)
9. AI-korektōr, z kierym polepszy sie wert puszczanyj materyje po ślōnsku.
10. Mocie jeszcze jaki pōmysł, jak tyż narzyńdzia, co bazujōm na AI, mogłyby sie przidać małym godkōm?
    
    To niy ma wynokwianie; to je plan na nastympne pora lot roboty ze ślōnskōm godkōm!

Atlas z abrahamym

Kaj sie przewiedzieć, jeźli te słōwko po ślōnsku, co ci sie podobo, ale chyba niy pasuje, richtich je z twojich strōn, abo ino sie piere do przodku przi naszym modernym pōmatlaniu? Majōm recht ci, co padajōm, że „tak sie przeca niy godo, bo u mie godo sie tak a tak, >>gorolu<<„? 

“Atlas językowy Śląska” – jedna z nojważniyjszych ksiōnżek i zdrzōdeł informacyji ô jynzyku ślōnskim. Efekt podszukōnkōw, co tykajōm sie samego drzynia ślōnskij godki i jeji charakterystycznyj cechy (przinojmnij w kōntekście polskich jynzykowych zwykōw): regiōnalnyj rozmajitości.

I ino je taki jedyn, mały problym: Materyjo było do niego zbiyrano wiela: 60, 70 lot tymu? Pokazowoł sie w latach 70. Downo by my uznali, że to narzyńdzie do badanio już ino historie ślōnskij godki… jakby niy to, że drugigo takigo – ino moderniyjszego – narzyńdzio niy mōmy. 

I niy bydymy mieć. Dyć miyndzy inkszymi tyż na to je godkōm ôficjalny status i sparcie ód państwa: coby znodły sie piniōndze na programy, granty i projekty podszukowanio i ôpisowanio.

Chcesz dzisio wejzdrzeć na mapki za lotawicōm/lotaśnicōm/lŏcochōm/gōniochōm/hunculōm/smykulōm/chłopczorōm abo smarkiym/śpikiym/snoplym/gilōm/glicōm/ciupkōm? Sznupej za nimi po antykwariatach abo w cyfrowyj bibliotece, we ksiōnżkach 50 lot starych.

Colonialingualism – kolōnizowanie godkōm

Jynzykowy imperializm (…) stawio polski* za społeczno-jynzykowy towor, co je „neutralny, przidajny”. Beztōż nauka polskigo* czynsto je aktywnie prōmowano (…) jednako ôd szkolorzy i ôd ôjcōw choby nauka jynzyka do kōmunikacyje, jynzyka „prestiżu”, „postympu”, „kultury”.

To niy polsko* godka mie krziwdzi, ino to, co ś niōm robiōm prześladowcy, jak jōm formujōm w terytoriōm, co ôbgraniczo i definiuje; jak robiōm ś nij brōń, co niesie gańba, pōniżynie i kōlōnizacyjo.

To kōnski z artykułu ôd Paula J. Meighana ô godce na sużbie kolōnializmu i ô nauce autochtōnicznych godek na przikładzie edukacyje w Kanadzie.

*Zmiyniōłech ino angielsko godka na polsko. To zmiana, co w mōmyńcie przibliżo tymat. Zaroz pokazuje, iże tekst niy pado ô jakijś tam godce kajś na drugim kōńcu świata, ino ô sytuacyji, w kieryj je mocka myńszych godek. Jak nasza.

Miana godek we porach dōminujōnco/dōminowano sie zmiyniajōm, bo takich „ślōnskich godek” je na świecie moc. Cudnie pokozoł to Meighan na przikładzie hiszpańskij godki, co w jednym czasie poradzi być za dōminujōnco (dyć to je 2. nojwiynkszo godka na świecie) i dōminowano (u hiszpańskojynzycznyj myńszości w USA).

Muszymy zaglōndać na doświadczynia inkszych zagrożōnych jynzykōw. Flyjgowanio godki muszymy sie uczyć ôd tych, co to już robiōm. Bez przikłod ôd Indianerōw z Kanady. Bo my, Ślōnzoki, bezmała blank sie na tym niy znōmy, a chneda sie ôbudzymy bez naszyj godki.

---

Szkryfniynte przi czytaniu „Colonialingualism: colonial legacies, imperial mindsets, and inequitable practices in English language education” ôd Paula J. Meighana

COP24 – Ty tyż możesz pōmōc!

Jakech to dobrze spokopiōł, to sytuacyjo je takŏ: mōmy jeszcze jakie dziesiyńć-piytnoście lŏt. Abo blank ustanymy ymitować do atmosfery CO2 i bez to bydymy mieć aby szansa, coby sztopnōńć zmiana klimatu, abo przestōmpiymy pōnkt krytyczny, za kierym wszysko piźnie i zacznie sie klimatycznŏ, ale tyż cywilizacyjnŏ apokalipsa. Terŏzki, na trefie we Katowicach, rozchodzi sie ô to, coby szafnōńć niymożebne: coby wszyskie kraje na świecie dogŏdały sie (piyrszŏ niymożność) i narychtowały plan, coby wynulować ymisyjo gazōw cieplarnianych (drugŏ niymożność). Abo Mission Impossible terŏz, abo Mad Max za 20-30 lŏt.

Tōż medykuja: co jŏ moga zrobić? Mogymy my – normalne ludzie – aby troszyczka pōmōc? Chyba niy.

Abo? Suchejcie, je plan!

Jak już te wszyskie basŏki dō nŏs sam sjechały i bez pŏra dni muszōm dychać tym luftym, co my… To możno im pokŏżymy, iże sam richtich je źle? Iże naprŏwdy niy idzie tukej dychać? Iże problym ze zmaraszōnym luftym to niy ma ino hipotetycznŏ katastrofa za piytnoście lŏt, ale cosik, co szkłōdzi już, sam, terŏz?

Plan je taki: ôd dzisio, aże do kōńca tego trefu, bierymy i polymy bele czym. Tōni wyngiel. Nojgorszy mul. Plastik, ôpōny, folijo. Hajcujcie na fol! Karnijcie sie autym, chociŏż byście niy mieli kaj jechać. Pamiyntŏcie, jak łōńskigo roku mielimy sam smog na 2000% normy? Pōdźcie – cisnymy tak, coby zrobić ze trzi – sztyry – piyńć tysiyncy!

Trza tyn luft tak zasmolić, coby kŏżdy jedyn gość uwidzioł, jak sam je darymnie i co na zicher musi sie cosik z tym podziŏć.  Coby im stoły te biołe ściany ôd trefowego miasteczka, coby tak zaczli kucać, iże niy poradzōm ôsmolić tymatu.

To je nasza szansa – możno ino ta jedna. Bez tego żŏdyn Duda, żŏdyn Morawiecki niy dadzōm sie pokōj z wynglym, niy przeciepiōm sie na alternatywne zdrzōdła ynergije, niy zrobiōm nic, coby sam szło dychać. Żŏdne kroje niy ôbrōcōm swojij produkcyje, gospodarki a ynergytyki ô 180 stopni – jak to bezma trza. Abo nasza szokowŏ terapijŏ – abo psinco.

Tōż Katowice – Huty – Ślōnsk. Pōdźcie! Pŏlymy, jakby miało niy być jutra! Dyć godajōm, co richtich mŏ go niy być.

Alien Artifacts abo Ślōnzŏki w kosmosie

Alien Artifacts to je karcianŏ gra science-fiction, kiero wydali my (tj. Portal Games, fyrma, w kieryj robia) łōńskigo roku. Szpil pokŏzoł sie po angielsku, pō niymiecku, polsku a francusku. Wierza edycyjōw bydzie jeszcze wiyncyj, bo fany przijyni go blank dobrze.

Rozchodzi sie w nim ô to, coby z kartōw w roztōmajtych zortach zbudować nojlepsze kosmiczne imperium. I jak to w takich szpilach je, idzie sam znojś wiela planet, światōw, kosmoszifōw a technologijōw. A tym wszyskim dingsōm trza było dać jakie miano.

Pōmŏgali mi przi tymu kamraty z Holandyje a Belgije, tōż je trocha easter eggōw ôd nich. Ku tymu trza było bliknōńć ôkiym do Amerykanōw (to je do fyrmy nojwiynkszy rynek), a do Polŏkōw (tōż bez przikłŏd idzie znojś planeta Lem abo zbudować szif, co sie mianuje… Frania). Wziōnech tyż cosik z mitologije roztōmajtych nacyjōw, ôd Inkōw aże ku Baskōm. Alech durś mioł plac, coby wkludzić co ôd nŏs.

Tōż jakby fto chcioł, to idzie sam wlyź do szifu „Princ von Pless” i lŏtać miyndzy cwilingowymi planetami Hanush i Hedwig, a na ôstatku przidokować na sztela, co je na ôrbicie ôd Gleiwitz.

Przi tymu pokŏzało sie, co mōj amerykański kamrat chcioł mi zrobić geszynk. Tak tyż jedna korporacyjŏ zmianowoł „Salysion”, bez co tyn świat je jeszcze wiyncyj „Silesian”, jakech sie to forsztelowoł.

Niy starejcie sie, niy stracōm sie Ślōnzŏki w kosmosie!

Tajymnice ślōnskich lasōw

Beralimy kiejś z kumplym ô lasach, co sie u nŏs zaczynajōm zarŏzki pod blokami, przi mieście, bez żŏdnego stadium postrzednigo; ô lasach murckowskich, kochłowickich, tyj resztōwki pszczyńskij puszczy. Unŏkwiylimy sie takigo dziwŏkigo Słowiana – Dziadoszana abo Lupiglaa – ze skrytyj, tajymnyj dziedziny, kiero ôstała sie bez te setki lŏt bez żŏdnego kōntaktu ze światym. Terŏzki by ci wylŏz, dziwoł sie i dziwowoł, co tyż sie na tym świecie popochało. Ślōnski L’Ingénu we ôsprŏwce a la Voltaire.

Ale prŏwda je ciekawszŏ. Ôsprawioł mi jedyn kamrat-archeolog: bez Google Maps szukali za ringami z ziymi, prawymi ôstatkami po grodach ôd słowiańskich plymiōn. I jeździyli tam, kaj ino je znŏdli. Rŏz wjechali w las kajś za Gliwicami. Jadōm cestōm, ôrŏz wyjyżdzŏ BMW. Kōnsek dalij – jedzie drugie. Na ôstatku ôstawiyli auto, podeszli ku ringowi, wyspinali sie na sztreka – a driny widzōm wielgie, urodliwe krzŏki. Cołko plantacyjo marijki. Mieli strach dugo tam podszukować…

A przeca w ślōnskich lasach, w 2018 roku, mōmy tyż prawych hitlerŏkōw! Trocha polŏkowatych, ale krōm tego – jak trza: we mōndurach, z ôgnistym hakynkrojcym, pod zdjyńciami z Adikiym. Norwegōm SS-umrziki musieli ekstra stować ze śniyga w Død Snø, Finy skludzali ich aże z Miesiōnczka w Iron Sky, a sam u nŏs – voila! Mielibymy kōmedyjŏ, jakby niy to, że to tak isto.

Co jeszcze idzie znojś w naszych lasach? Dejcie pozōr – ani sie niy forsztelujecie, co to sōm za tajymnice!

Foto ze filmu The VVitch (2015)

Tekst pokŏzoł sie piyrw we serwisie Wachtyrz.eu

Weiße Wäsche

22 lutego 1943 roku, 75 lŏt tymu, Antōn Widuch ôglōndoł w kinie kōmedyjo „Weiße Wäsche”. Była to do niego pauza, kierej fest potrzebowoł – już pŏra tydni cołkŏ kōmpanijŏ miała tyngie, infanteryjne szkolynie. Dziyń za dniym ibōngi, zajyńcia i marsze, a jak prawie niy, to wacha abo – w niydziela – gōn z Herr Majorym. Pōłtora godziny filmu we ćmawyj sali – tyn jedyn czas, kiej mōg sie forsztelować, co je kaj indzij, fōrt ôd ibōngōw, armije, cołkij tyj pierzińskij Francyji.

Tela padŏ brif wysznupany w starych papiōrach. Brif do mojij ōumy ôd jeji piyrszego chopa. Tego, kierego niy ma już wiyncyj jak 70 lŏt. Brif do libsty, modyj dziouchy, z kierōm chce sie ôżynić, jak ino zaś dostanie urlop – a to niy bydzie takie lekie, przeca na Świynta bōł w dōma. Do tyj istnyj, kieryj we 2018 tyż już dŏwno niy bydzie.

Niy ma ich.

Ôstoł sie ino żōłty kōnsek papiōru.

Jednorożec pō naszymu

Na przileżytość barbōrki robiōłech za gościa w katowickij szkole pijarskij, kiero prawie miała swōj dzień śląski. Poôsprawiołech dzieckōm ô naszyj gŏdce: co, skōnd i po jakimu. Zrobiōłech kōnkurs na poznŏwanie, co to za tekst, i czytołech im kōnski ôd Marka Szołtyska (Tuwim), Grzegorza Kulika (Czerwōnŏ Kapucka, Godniŏ pieśń), Zbigniewa Kadłubka (Wanielijŏ wedle św Marka) i swoje.

1. Te dziecka blank niy znajōm ślōnskij gŏdki. Żŏdne niy poradziyło gŏdać, żŏdne niy prziznało sie, co znŏ chociŏż ze słuchaniŏ.

2. Te bajtle majōm szpas przi gŏdce, sōm jij ciekawe, je to do nich jako atrakcyjŏ. Ku tymu niy erbły jeszcze tak stereotypōw: gŏdka niy była do nich ani jakoś fest pośmiywnŏ, ani sorōńskŏ. Była ino… cudzŏ.

3. I pieruchy zy mnōm wygrały! Poradziyły prasnōńć takimi pytaniami, żech ani niy wiedzioł, co ôdpedzieć.

– Proszę pana, a jak jest po śląsku jednorożec?
– Proszę pana, a jak jest po śląsku tchórzofretka?
– Proszę pana, a jak jest po śląsku lama?

Jako to bydzie pō naszymu ‚jednorożec’?

Już rŏz tak było!

Zazwōniōł dōmofōn.
– Dzień dobry, nazywam się Szymczyk. – Fto to je? Przi sobocie, to chyba kociŏ wiara. Ale niy… – Chciałem spytać, czy w tym bloku, w tej klatce… Czy wie pan o tym, że żyją tu jacyś obcokrajowcy?

Niy gŏdołech ś nim. Ale, wierza, jak za tela połazi, to znŏjdzie takich, kierzi mu pedzōm. Jak niy u nŏs w siyni, to kaj indzij.

Ô co sie rozchodzi? Niy wia. Mŏżno to psinco, możno to nic.

Alech sie wylynkoł.

Bo trefiyło sie to w kraju, w kierym już ôbwiyszajōm ôbrŏzy, w kierym bez żŏdnyj sztrofy idzie hajlować, przezywać na Żydōw a ciapatych. W kierym we wercie nojwiyncyj je nacyjŏ, w kierym Polska do Polŏkōw i w kierym jak ci sie nie podoba, to wypierdalaj. W kierym za brōnŏtnych robiōm zielōni, a regiyrōnkowi do regiyrowaniŏ niy ma potrzebne prawo, bo przeca mŏ prawie. W kierym…

Hej, pōmału, sztop! Naczytołżeś sie ksiōnżek, naôglōndoł filmōw, nasłuchoł ôsprŏwek. Mōmy 2017, a niy 1932.

No ja, prŏwda. Tela co niy umia inacyj. Bo kajś we gowie durś ftosik mi gŏdŏ:
– Już rŏz tak było!

Trzi prawidła postowaniŏ

Pokŏzoł mi sie niydowno tweet ôd Erica Langa, autora szumnych graczek, a ku tymu naprŏwdy fajnego chopa. Pisoł ô wystŏwianiu postōw w social mediach. Niy wia – te prawidła sōm ôd niego, abo ino pocis je dalij. Zowizo dŏwōm je tukej, coby mi sie niy straciyły:

Jak co puszczŏsz, dej pozōr, czy aby:
1. Je to prŏwda
2. Je to przidajne
3. Je to miyłe

1. „Zdŏ mi sie, co to je prŏwda” – to je za mało. Trza badnōńć za tym, czy aby niy cygania.
Pōmŏgŏ na fake newsy, darymne hype’y, a i ciynżyj ukrziwdzić drugich, jak sie niy cygani.

2. Egal: do wiedzy abo do szpasu; fto sie pytoł, abo sōm chca dać ô czym znać.
Pōmŏgŏ na informacyjne brzinkanie i na fandzolynie.

3. Trefiōłech to u Amerykōnōw: ône to majōm we wercie. Z tego, że ludzie sōm do sia galantne, plōngnie sie lepsze społeczyństwo i lepsze życie. U nŏs porzōnd je tak, co jak fto je miyły, to na zicher leje sie żurym, robi do inkszych abo za gupielŏka, abo za kabŏciŏrza; lepij, bezpiecznij być za wigyjca abo sorōnia, a nojlepij trzimać sie „wyłōnczōnyj”, słowiańskij gymby, co padŏ wszyskim naôbkoło – „dej mi pokōj!”.
Pōmŏgŏ na krziwda, dŏwŏ lepsze życie miyndzy ludziami.

Truizmy? Możno ja. Ale 1 – prawe, 2 – przidajne i 3 – miyłe. Tōż rŏd sie je zapisuja.