Wziyni mie do telewizyje. Cosik żech prōbowoł pedzieć o przekłŏdaniu na gŏdka, pisaniu pō naszymu, ô kludzyniu bloga. Wejrzijcie sie na nojbliższe „Dej pozōr”, to nŏs ôbŏczycie: dziołchy z Your Silesian Friends, Klaudiusza „Chopa we kuchni” Kaufmanna, Grzegorza Kulika i mie.
Pierōn wiy, co z tego bydzie – pokŏzało sie, co kamery mie sztresujōm, a pedzieć dwa zdania, coby miały jaki cwek, to ôrŏz je zadanie niy z tyj ziymi. Z tego zbamōncyniŏ ani niy wia, co żech tak po prowdzie tam nafuloł. Wiym ale, co żech chcioł pedzieć. Chciołech troszyczka poôsprawiać ô robocie ze ślōnskimi dykcjōnŏrzami.
***
1.
Mōj piyrszy dykcjōnŏrz ślōnskij gŏdki to bōł „Mały słownik gwary Górnego Śląska”, tyn z familŏkiym na ôbkłŏdce. Tyn ci bōł ale popularny! Widziołech go być we roztōmajtych chałpach, widziołech ludzi szpilać w graczka „spōmnij se jake słōwko, tak coby go niy szło znojś w dykcjōnŏrzu”. Sōm żech go porzōnd czytoł: tak do siebie, trocha do szpasu, trocha do nauki. Ze wszyskich dykcjōnŏrzy ze ślōnskōm gŏdkōm tyn u mie zawdy bydzie za piyrszego.
Potym żech zaczōn co pisać, przekłŏdać, poprŏwiać – i tych dykcjōnŏrzy chciołech mieć co rŏz to wiyncyj. Tōż czekŏ na mie Syniawa, czekŏ blank nowy Kallus, abo rŏz za kedy przidajny Blaf, co przekłŏdŏ nasza gŏdka na czeski (przeca nasza gŏdka to je ino dialekt ôd czeskij gŏdki). Uwziyńćie zbiyrōm „modry” dykcjōnŏrz – „Słownik gwar śląskich” pod red. Bogusława Wyderki, kery mŏ dzisiŏ piytnŏście tōmōw, a doszeł ino do „krawaty” i „krawatki”. Asza sie kŏżdymu „Słownikiem frazeologizmów i typowych połączeń wyrazowych w gwarach śląskich” ôd Lidie Przymuszały – tym, w kerym tak fest żgŏ po ôczach wrażanie ślōnskich frazōw na siyła do polskij gŏdki, ale kery przinosi moc autentycznego sztofu.
Zbiyrōm te cegłōwki, porzōnd do nich zaglōndōm, czytōm sie do szpasu, używōm przi tekstach i przekłŏdach. Dykcjōnŏrzy nigdy za moc.
2.
Moc śnich to sōm dyferencyjne dykcjōnŏrze. Zbiyrajōm ino te słōwka, kere sōm inksze jak we polskij gŏdce. Pō jakimu? Skuli tego, co do badaczy nasza gŏdka to je dialekt polskij gŏdki i za interesantne majōm ino to, co je w nij szpecjalnego? Abo tymu, że piszōm je miyłośniki, kerzi patrzōm zebrać jak nŏjwiyncyj echt ślōnskich słōwek abo chociŏż mały wykoz nojgryfniejszych słōwek do aszyniŏ sie gŏdkōm?
Wszysko je dobrze, podwiela taki dykcjōnŏrz niy robi za ksiŏnżka do nauki gŏdki, abo za pōmŏc przi pisaniu żywego tekstu. Bo wtynczŏs leko sie zaglōndŏ do niygo choby do dykcjōnŏrza z kŏżdōm inkszōm gŏdkōm: angelskōm, niymeckōm, ruskōm. A te dŏwajōm ôbrŏz cołkij gŏdki, a niy inŏ nojfajniejszych słōwek wedle jakij kategoryje. Roz, dwa – i sōm my w dōmbkach.
Tōż mōmy popularność „szkryflaniŏ”, „sznupaniŏ”, „pitaniŏ”. Bo jako to – trza by pedzieć „ôn pisze, szukŏ, uciekŏ” – gynau choby po polsku? Psinco, że „szkryftać” to je pisać na wartko i ôszkliwie, sznupać mŏ inkszy polski odpowiednik (grzebać), a „pitać” je z registru potocznego, abo i blank wulgarnego.
Mŏ być tekst po ślōnsku, to bydzie – na gwołt! Smolić to, jak sie gŏdŏ, smolić registry wysoki, strzedni a potoczny, smolić rychtyczne znŏczynie słowa, kōnteksty, w kerym snadnie fōnguje i take, w kerych żŏdyn go niy używŏ. Bele z perspektywy polskij gŏdki wyglōndało to po śląsku – tak jako to polska gŏdka i jeji używŏcze ślōnskŏ gŏdka sie forsztelujōm.
3.
Ślōnskŏ gŏdka i polskŏ gŏdka sōm do sia fest bliskie. I niy idzie dobrze gŏdać pō naszymu, jak sie patrzy ino gŏdać tak, coby to bōło inksze jak u Polŏkōw. Toć, daleko niy trza szukać, coby taki teksty znojś: nafolowane ausdrukami (sławne „samoreskiyrujōnce ferwatlōngi”), niy do poczytaniŏ i niy do spokopiyniŏ bez żodnego krōm tych, co to napisali.
Niy idzie gŏdać po słowacku tak, coby niy szło wysłyszeć czeskigo. Po białorusku – bez ruskigo. Po norwesku bez szwedzkigo. Wiela jeszcze je takich skuplowanych gŏdek na świecie?
Darymne je wajanie, że Polŏki poradzōm pochytać nasza gŏdka. Niykerzi poradzōm, niykerzi niy – niy ma co na nich zaglōndać. Trza sie starać ô ta gŏdka, coby bōła sprŏwnŏ i rychtycznŏ. A jak sie kōmu zdŏ za fest polŏkowatŏ – to niy ma problym gŏdki.
4.
Jak nojmynij dykcjōnŏrza, jak nojwiyncyj żywyj gŏdki. Napisołżeś co pō naszymu i powrażołżeś moc słōwek z dykcjōnŏrza? Podwiela to kōmu pokŏżesz, zrōb eksperymynt. Forszteluj sie, co kōmu czytŏsz tyn kōnsek: takimu, co richtich gŏdŏ pō naszymu. Ôumie, ujkowi, ôjcōm. Abo im to poczytej, jak ci niy ma gańba. Poradziliby to spokopić? Pochytaliby wszysko?
Abo drugi: ôstŏw tyn tekst i wejrzij na niygo niyskorzij, za pora dni. Poczytŏsz go sōmymu bez problymu, abo cosik tam zazgrzitŏ?
5.
Żŏdnego niy uczyli pisać pō naszymu. Moc Ślōnzŏkōw ani w dōma niy poznało gŏdki. Dobrze gŏdać niy ma leko, a kaj tam pisać? Fto sie ino do tego dŏwŏ, tyn włazi na pole minowe. Tōż szczylōmy – my, co piszymy – feler za felerym, wierzimy we gupoty, co nōm stŏwiajōm za prawidła echt ślōnskij gŏdki, wystŏwiōmy sie na pośmiych z kŏżdym jednym tekstym.
Inacyj niy bydzie. Bydymy mieć abo taki teksty – mynij abo wiyncyj szpotlawe – abo żŏdne. Mogymy sie śnich pośmiywać, tak coby na amynt wylyczyć z pisaniŏ tych, co prōbujōm. Ale mogymy tyż robić dobrŏ atmosfera naôbkoło gŏdki i pisaniŏ pō naszymu. Tako, skuli kerej bydzie sie chcieć poprowiać swoja gŏdka – durś a ciōngle, z kŏżdym tekstym.
Snadnij sie uczy gŏdki ôd fajnych, przijocielskich ludzi, jak ôd sorōni, pra?
***
A takech sie ôbiecowoł, że już żŏdnego wynokwianiŏ ô gŏdce sam na blogu niy bydzie…
Blog ôd Rafała Szymy 