Bina banhof Ligota

Jak pōdziecie kejś bez banhof na Ligocie, niy wylynkejcie sie, jak ôbŏczycie moc ludzi i synka, kery bydzie prōbowoł ôd wŏs wyfechtować pŏrã złotkōw. Dejcie mu wiyncyj jak ino jakie drobniŏki – możno poradzicie zmiynić los ônego i jego dziołchy…

Ô czym ôsprawiōm? Ô szpilu „Ballada ô bezpańskij suce a gołymbiu” Dominiki Borkowskij we reżyserie Dawida Komudy. Je to piyrszy szpil Przestrzeni Twórczej Katowice Ligota, kery ôtwiyrŏ jejich robota na banhofie we Ligocie. Przōd wyremōntowali wielgo izba (idzie sie tam terŏz siednyć i pogŏdać przi piwku), aże prziszeł czas na ôficjalno prymiera szpilu.

Trza zarŏz pedzieć – projekt Przestrzeń twórcza… to je do tego placu prawy retōnek. Ôd kedy pamiyntōm, PKP bōła sam złym gospodŏrzym: dała sie banhof zmarasić, pomazać, ôstawiła go chacharōm, a terŏz bezma blank samstōnd uciykła. Niy ma ani kasōw, ani poczekalnie, nikt ani niy zapowiadŏ cugōw. Niy wiym, eli dziołchy i synki ze Przestrzyni… dostali plac ôd miasta abo ôd PKP, eli cosik za ônego bulōm abo niy, nale to, że sam sōm, to je rychtyk postymp. Tegoch zowiścił Berlinowi, jakech tam ôglōndŏł roztomajte galeryjo-knajpo-sklepy z harapuciami, kerymi rygiyrowały artysty ino tymu, iże dostali je za pōłdarmo ôd miasta. Urzyndniki spokŏpili prostŏ rzycz: abo je ôddadzōm, abo chneda bydōm mieli ruiny. Możno i u nŏs ftoś kajś pomyślŏł i zrobiył co dobrygo?!

A szpil? Poradził naprŏwdã wykorzystać genius loci. Grajōm sam niy ino aktory, nale tyż banhof: te pōmazane ściany, rajzujōnce cugi, pasażery, aji ôziōmbaniy. Nŏjlepsze bōły te tajle szpilu, kej niy bōło już granice miyndzy kunsztym a życiym na banhofie. Przi tymu traci sie – abo na opy: trefio swōj plac – przewidywalność, naiwność a prostota gyszichty. Do mie – jako widza – wszyjsko piyknie grało.

Dawid Komuda zaprŏszŏł mie – cudzygo chopa – cobych tam prziszeł beztydziyń na szklōnka (plastikowo!) tyju abo na piwko, tōż wierzã mogã i wŏs tam prosić: przidźcie, ôboczcie, ôstōncie. Ino sie fest ôblyczcie, bo pizgŏ tam rychtyk jak na banhofie…

Jest taki cajtōng…

…w kerym „ciule”, „gorole” i „sorōnie” furgajōm durś a ciōngle. Wiycie, robota redachtorōw to jest filować, kogo sam jeszcze idzie sprzezywać, pra?

… kerego by niy bōło, jakby niy szło wajać na Polŏkōw (przebŏczcie – „Poltōniōw”), co z nŏs – Ślōnzŏkōw – zrobiyli niywolnikōw, wycyckali nŏm hajmat, sztyjc planujōm, jakby nŏs zeszterować a pognymbić.  A my, boroki, nikaj niy mogymy znojś retōnku, nic skuli tego niy poradzymy złōnaczyć. A tak po prŏwdzie to wiycie, „gorole raus”…

… kery rŏd mŏ knefle ctrl-c i ctrl-v, coby we kŏżdyj nōmerze szło pedzieć, jaki ślabikŏrzowy szrajbōnek je felerny, nikt go niy chce, nikt ani niy poradzi poczytać i nadŏwo sie ino na wyciep.

… kery przezywŏ niysamowicie  na wszyjskich, co miyszajōm ślōnski i polski słowa. Psinco, iże w jednym artiklu autory poradzōm trzi razy skŏkać ze ślōnskigo na polski i nazŏt; to przeca nikōmu niy zawŏdzo.

… kery wyśmiywŏ wszyjskich, co ô gŏdce ôsprawiajōm po polsku, we artiklach naszkryflanych.. po polsku.

… kery mŏ jedyn, świynty muster ślōnskij gŏdki. Fto go niy znŏ, tyn gorol, ciul, poltōń abo chadra. Redachtōry radzi dŏwaliby cynzōrki „istny abo istnŏ poradzi gŏdać po ślōnsku”. Fto by ji niy dostŏł, tyn niy ma prawy Ślōnzŏk i niy śmiy pedzieć ani słowa po ślōnsku.

… kery niyrŏd mŏ „ō”, nale fest przaje „ů”. Przeca kŏzdy wiy, iże kryska i kōłko to je cosik naprŏwdã ôszkliwego, a zaś kōłko i hŏczyk sōm cycuś glancuś.

„Ślōnski Cajtōng”. Kupujã go kŏżdy miysiōnc.

Ćwiyrkej, ptŏszku

Ôd dzisiŏ bydã ćwiyrkŏł tyż na Twitterze, bo na niykere rzeczy niy trza wiyncyj jak pŏrã słōw.  Jak fto używŏ, to idzie sie kliknyć knefel po prawyj strōnie, coby dostŏwać tweety. Zaprŏszōm!

Amour, amour

Pytŏsz sie Jak jest „miłość” po śląsku?. Spomniŏł mi sie profesōr Szymutko i Ślōnzŏkōw przebywanie z dala od Logosu ôd ônego. Możno rychtyk Ślōnzŏki niy mieli inkszej „gŏdki miłowaniŏ” jak ta, ô kerej ôsprowiŏsz: „prowansalskŏ”.

Skuli mie to je fest podane na Ślōnzŏkōw: jak co bōło naprŏwdã ważne, to trzimało sie to furt ôd gŏdki. Ô tym, co je naprŏwdã ważne, ani sie niy gŏdało. Abo gŏdało sie rŏz a dobrze, a niy durś i ofyn. Życi wewnyntrzne Ślōnzŏka miało swōj plac poza Słowym.

Myślã, kaj by znŏjś przikłŏdy i zaglōndōm na ślōnski kunszt, abo artystōw. Kutz, „Piōnto zajta świata”: tajymnice ôd familjōw, kere jedyn drugimu powiy ino, jak już sie biere weg (ino czelŏdka synkōw, kerzi łapli „polskigo ducha”, ôsprŏwiała ô „tymatach istotnych”). Lysko ô Polsce i Ślōnsku: „Ô tym, żech jest kajś indzyj, na Ślōnsku, a niy we Polsce, wymedykowołech, jak mama gŏdali, iże duje wiater z Polski. Jak z Polski, ze wschodu, tōż my muszymy być kaj indzyj” (niy wysuchiwŏł srogich kŏzaniōw ô slōnskości, musiŏł sie sōm to poskłŏdać we gowie).Villqist we kerymś wywiadzie: „Jak mi bōło ôśminŏście lŏt, wziyna mie matka do Świyntochłowic, na Zgoda…”.

To je leitmotiv ślōnskich ôsprŏwkōw: to, ô czym sie niy gŏdało i momynty prŏwdy. Sekrytne ôbjawiynia, dōnście do prŏwdy we – bezmała – rytuale. Widzã sam cosik wiyncyj jak ino lynk, kerym futrowała Ślōnzŏkōw gyszichta ( „Niy ôsprŏwiej ô tym bele kōmu, coby ni bōło problymōw”).

Możno je tak (abo bōło) i ze ślōnskim miłowaniym. Możno je ône jeszcze wiyncyj schrōniōne skiż tego, co je ino miyndzy dwōma ludziami i ni mŏ za bardzo placu do inkszych? Wiysz – ô gyszichcie jeszcze sie ôsprŏwiało, coby dziecka pochytały trochã prŏwdy; ô miłowaniu niy, bo po jakimu?

Mŏm przikłŏd moich starzikōw, kerych nigdy żech niy słyszŏł gŏdać ô miłowaniu. A przeca żech ich widziŏł se przŏć! Do dzisio zbiyrŏ mi sie na płaczki, jak sie spōmnã kusika, kerym ôłpa prziwitŏł ôłmy na byzuchu we szpitalu.

Piszã durś, iże kejś tak bōło, że Ślōnzŏki trzimali (a niy „trzimiōm”) sie furt ôd Słowa. To sie wierzã trochã zmiyniło. Sōm my wiyncyj przi Logosie, jako piyrwyj. Wejrzij ino: pytŏsz sie, jak ôni padali ô miłowaniu; niy idzie sie dzisiej forsztelować miłowaniŏ bez ôsprŏwianiŏ ô nim, pra?

Na ôstatek pŏrã luźnych uwagōw:

1. Wejrzij na psychoanaliza, kero zdŏwo sie sam blank antyślōnskŏ: przeca ôna na to je, coby durś gŏdać i tym gŏdaniym lyczyć. A Ślōnzŏki spokopiły, iże ôd gŏdki je ino lankor. Fto mŏ recht?

2. Wejrzij na filozofijŏ. Ô czym niy idzie gŏdać, tego niy ma – pedzōm niykerzi; ô czym ôsprŏwiōmy, to niy ma ważne – pedzieliby Ślōnzŏki.

3. Fajny przikład ślōnskij „gŏdki miłowaniŏ” mŏsz we „Duchach wojny” ôd Lyski. Trefisz tam brify pōłne przŏciŏ: kobiycie, bajtlowi, hajmatowi. Wiela tam je miłowaniŏ we ańfachowym: „Nojpiyrw pozdrŏwiōm Wŏs tymi słowami: Niech bydzie pochwalony Jezus Krystus”!

4. To by bōł fajny tymat na esej: po jakimu Ślōnzŏki prziszły ku Logosowi (edukacyjŏ? polonizacyjŏ? pokolynia chowane bez lynku skuli władzy? popkultura?). Je to zmiana ważniejszŏ, jak sie wydŏwo: to, że niy poradzymy niy-gŏdać (jak „stare Ślōnzŏki”), to możno je retōnek do ślōnskij gŏdki (wkludzōmy jōm tam, kaj przōd jij niy bōło).

5. Jŏ wiym, że fest mitologizujã Ślōnzŏkōw w tym brifie. Podzim prziszeł, dugo je cima, tōż mi sie zbiyrŏ na beblaniy…

Pod Werdōnym

Przi „Walcu z Baszirem” napisołech „pod Verdun”. Prawie żech sie dowiedzioł, że Ślōnzŏki niy padali „pod Verdun”, ino „pod Werdōnym” (tekst ôd Michała Smolorza we „Fabryce Silesia” #2).

Mało rzycz, ale mie tyrpło. To je niysamowite, jako srogŏ tradycyjŏ (tukej: „gŏdkŏwo”, językową) mŏmy (abo ino mielimy). Starōm sie, wiela z tego przepōmnymy, wiela pōminie, wiela już dŏwno ni ma.

Wiela razy muszã brać cosik z polskigo (niy ino z gŏdki, nale ze tradycyje, kulturowygo ôbrŏza świata), a ani niy wiym, iże to sam już dŏwno bōło, kajś we gŏdce se siedzi? Wszyjsko skiż tego, co u nŏs ciōngłoś kulturowŏ idzie ino bez familijŏ, bez godaniy. A i to niyrŏz niy, bo gyszichta nauczyła starych Ślōnzŏkōw siedzieć cicho i niy gŏdać ô niykerych rzyczach, coby modym niy bajstlować przi życiu (wszyjske te przełażynia na niymiecki, coby bajtle niy spokopiły; te „za mody żeś jest”; słowa i machnycie rynkōm; abo ańfachowŏ cisza, uśmiych i lankōr we ôczach… Znŏcie to?). Eli jŏ tyż niy nauczył sie skiż tego ani niy pytać? Jak fto niy mŏ we familije istnego, co by rŏd ôsprŏwiŏł, to je w dōmbkach.

Mało je takich „Duchōw wojny” ôd Lyski, naplōmpanych ślōnskim luftym na fol. Przeważnie trza zaglōndać, kaj ino wlyzie, szukać durś a ciōngle, chytać małe kōnski – gynał jak tyn Werdōn.

Możno co sie z tego uzbiyrŏ. Chciŏłbych wierzić, iże mi (nŏm?) tego styknie.

Gŏdōmy po ślōnsku

– … i jeszcze kōnsek kołŏcza.
Dziołcha wejrzała tam, kaj jŏ patrzoł, aji zrobiōła trzi kroki, aże jōm sztopło.
– Co podać?
– Kawałek kołocza, proszę.
Ôna durś stoi i zaglōndŏ tam a sam. Ôroz chapsła jōm za ôkeć drugŏ ekspediyntka, kerŏ prawie prziszła ôd inkszego klijynta, i pociōngła ôd krepli ku kołŏczōm.

Ani żech niy spokopił, iże w cukiernie w Katowicach trza bydzie przekłŏdać „kołŏcz” na ciasto z jabłkami (a możnŏ placek z jabłkami? Abo jabłecznik? Naprŏwdã niy wiym!). I to niy skiż tego, co bych bōł festelnym Ślōnzŏkiym, kery gŏdŏ po naszymu durś i ze wszyjskimi – Ślōnzŏkami a Polŏkami. Przeca kołŏcz to je kołŏcz, po ślōnsku i po polsku, pra?

Tōż żech sie dowiedzioł, że niy. A ôna, borŏka, trefiła na istnego mie… Tela my se pogŏdali.

 ***

Ôsprŏwiōm ô tymu skuli akcje „Gŏdōmy po ślōnsku”, kero prawie terŏzki sztartuje. Rozchodzi sie w nij ô to, coby urzyndniki, geszefciŏrze i inksi, jak ino poradzōm po ślōnsku, dowali ô tym znać bez mało tabulka abo abcybilder tam, kaj robiōm. Wszyjsko na to, coby niy bōło już nŏm gańba gŏdać, a gŏdka prziszła nazod ku przestrzyni publicznyj. Akcjŏ narychtowały ôrganizacyje Fundacja Silesia, Pro Loquela Silesiana i porã inkszych. A muster takigo abcybildra idzie sie sŏmymu ściōngnyć samstōnd.

Rŏdech tymu niysamŏwicie! To je blank choby fto usłyszoł moje „Niy mŏm się z kim pogŏdać…” i ekstra do mie złōnaczył takŏ akcjã. Fest kibicujã, coby to chyciło.