Niy spodziywołech sie, iże moje bajtle poznajōm Kajka i Kokosza tak, jak ich poznały. Nojprzōd ze bojki na Netlixie. A zaroz potym – we kōmiksie pisanym po ślōnsku. Czytać „Kajka i Kokosza” – i widzieć bohaterōw ze downych lot godać po naszymu… To je tyn mōmynt, jak idzie uwierzić, iże do ślōnskij godki durch je nadzieja.
To przeca tako publikacyjo, co sōm nojwiyncyj potrzebne. Niy ô godce. Niy ô nauczaniu godki. Żodno teoryjo. Ino porzōndny, piyrszyj zorty produkt kultury, w kierym godka to je ajnfachowe medium, co niesie szumnota dzieła. Jak chcymy, coby fto godoł po naszymu, to niy padejmy mu durch – „Godej! Czymu niy godosz?!”. Dowejmy ksiōnżki (a marzi mi sie tyż, coby szło przidać: filmy, gry a muzyka), co sōm po ślōnsku i co sōm – same ze siebie – dobre. Tak sie buduje prestiż godki, zwyk używanio, potrzeba godanio, myślynio i tworzynio. Tyn tōm to je na zicher nastympny kroczek z tych wszyskich, co trza zrobić, coby my kiedy ku tymu prziszli. I już za to wielkie dziynki do tumacza a wydowcy.
Werci sie tyż przidać, iże Egmont dobrze zno misyjo wydowanio czego we myńszościowyj godce: „Niezwykły, wyjątkowo barwny i dosadny język śląski w połączeniu z unikalnym humorem Chirsty to znakomita zabawa, a przy okazji materiał pomocniczy przy kultywacji tego języka.” – stoi we ôpisie wydanio.
Niy idzie uciyc ôd pytanio: a jaki to je ślōnski? Bo jedne to je jynzykowy fakt – kożdo prōba ślōnskigo dzieła, udano abo niy. Ale drugo rzecz: ino te dobre, udane ksiōnżki z nami zostowajōm. Jak godka je szpotlawo, powynokwiano, abo niy do poczytanio, to marnuje cosik fest ważnego: tyn szwōng do tekstu po ślōnsku, wiara we misyjo retowanio godki, dobro launa naôbkoło pisanio po naszymu. Niy tymu aby na drugi tōm Kajka i Kokosza po ślōnsku musielimy czekać aże 15 lot („Szkoła furganio” wydano była we 2005 roku) – i pokazuje sie ôn w blank inkszyj sytuacyji ślōnskij godki i ślōnskigo rynku czytelnikōw? A tyż – przełożōny ôd blank inkszych ludzi: Grzegorza Buchalika, kerego robota pucowali jeszcze Stanisław Neblik a Lucjan Buchalik?
Tōż coby ôdpedzieć: Przekłod ôd Buchalika dźwigo „Kajka i Kokosza„. Przi czytaniu dowosz pozōr na to, że to je po naszymu ino bez piyrwsze pora ôkiynek. Zaroz potym radujesz sie już kōmiksym choby kōmiksym, a niy choby materyjōm po ślōnsku. Ô to sie rozchodzi, pra?
Trza zaroz przidać, że to niy ma perfekt przekłŏd. Kajnikaj człowiyk musi sztopnōńć, bo tekst mu zazgrzito. Roz za kiedy zdo sie, iże jako fraza je trocha na siyła, abo że przidałoby sie jij wiyncyj lekości i życio. Niykiedy szło by wiyncyj iść za klangiym, a mynij kukać do ślōnskich słownikōw. Wszysko to ale idzie przeboczyć debiutanckimu przekładowi i z nadziejōm zaglōndać we prziszłość. Trza było drugij prōby, ale na ôstatku my dostali „Kajka i Kokosza”, co se go idzie fajnie poczytać po naszymu.
Drōga do inkszych tōmōw je ôtwarto. Nastympny mainstreamowy wydowca posłoł w nasza strōna wiadōmość: „Widzymy wos, Ślōnzoki. Chcecie poczytać co po ślōnsku?”. To je chyba tyn momynt, jak czytelniki welujōm bajtlikami. Ôboczymy, jeźli tak ôdpowiymy, że nastympny Egmontōw kōmiks bydzie już hneda… abo zaś za 15 lot.
21 lutego, we Dziyń Ôjczystyj Godki, fajrujymy tyż świynto naszyj godki. Pozbiyralimy 6 pōmysłōw na to, co kożdy może w tyn dziyń zrobić do nij i… do samego siebie.
1. Kup ksiōnżka po ślōnsku
Kożdy rok pokazuje sie pora nowych ksiōnżek po naszymu. Chocioż niy ma tego za moc, ale idzie już co trefić w mało wiela kożdyj zorcie: do bajtli i do majoryntnych, fikcyjo i spōminanie, proza a poezyjo, do szpasu i do rozważowanio. Kożdo jedna kupiōno ksiōnżka mo wert do wydowcōw i autorōw. Roz – to je piniōndz. Dwa – to je sygnał, iże ich robota je kōmu potrzebno. Tōż jak ino cie stykać, zaroz ôbsztaluj ksiōnżka po ślōnsku. Aby roz za rok, w Dziyń Godki.
Treska, na kieryj stoi co do boznōw abo jaki fajny szpruch. Graczka we ślōnskij wersyji. Nalepka do auta abo maska na gymba. Jak kōmu przajesz, dej mu cosik takigo. Bez to ôn tyż zacznie pokazować, iże godo – i że ś nim idzie pogodać po naszymu. Wiela razy trefiōmy sie z cudzymi ludziami i zaczynōmy godka po polsku ino tymu, że niy wiymy, jeźli ôni znajōm nasza godka?! Taki geszynk to niy ino przijymno rzecz do kamrata abo do kogo z familije, ale tyż pōmogo prōmować nasza godka.
Ślōnsko tastatura na kōmputrze i w mobilnioku. Ślōnski Facebook abo pakiet Libre Office. Godka w telefōnie Samsung. Hneda tyż – już za pora tydni – ślōnsko wersyjo przeglōndarki Firefox. Niy trza wiela, coby swoje cyfrowe przestrzyństwo zmiynić na takie, w kierym krōluje ślōnsko godka! Bez to idzie żodyn roz niy tracić kōntaktu z godkōm; czytać i myśleć kożdy jedyn dziyń po ślōnsku, tyż wtynczos, jak sie za fest niy mo kōntaktu ze Ślōnzokami! A ku tymu – trza pedzieć – idzie tyż informacyjo do twōrcōw i fyrmōw: “Aha – cyfrowo ślonsko godka to je to, w co sie werci iść”.
4. Pisz po ślōnsku z tymi, co ś nimi po ślōnsku godosz
Mosz do posłanio wiadōmość, sms abo email? Wiysz, iże po drugij strōnie je ftosik, fto poradzi godać, abo rod by z tobōm godoł po naszymu? Niy dej sie prosić – zaroz do niego pisz po ślōnsku, a zacznij już dzisio! Nasza godka dźwignie kożdy tymat i kożdo sytuacyjo. Styknie ino jij durch a ciōngle używać! A im wiyncyj jij bydziesz używać przi pisaniu, tym lepij ci to pōdzie!
5. Poznej ślōnski muster pisanio
A jak już zaczniesz pisać i ôboczysz, jak fest sie przidowo tych pora slōnskich liter, co ich niy ma we polskij godce, wejrzij na prawidła pisanio po naszymu. To niy ma ciynżkie, te “ō” jak Ślōnsk, drōt, ciepnōńć, a te “ô” jak ôstuda, ôn i ôgōn. Zaroz lepij, naturalnij, snadnij sie piszōm te słowa. I sam mogōm ci sie przidać te ksiōnżki z piyrszego pōnktu, abo tastatura ze trzecigo…Dej pozōr tyż: Jedyn połny felerōw post na Facebooku nic niy zmiynio
Dorada: Kaj sie ô tym przewiedzieć? Bez przikłod u nos, tukej
6. Poczytej, abo poôzprawiej swojimu bajtlowi po naszymu
Jak mosz bajtle, to ekstra na świynto godki narychtuj do nich czytanie bojki. Abo poszukej za jakōm ksiōnżkōm, abo poôzprawiej sōm ze gowy, abo chocioż znojdź w necu, co je po naszymu ponagrowane. Chociożbyście na beztydziyń niy godali w dōma po ślōnsku – w tyn jedyn dziyń dej dzieckōm znać, iże ślōnsko godka mo swōj plac we waszyj familiji.
A jakbyś szukoł co wiyncyj, dej se to pedzieć: nojlepsze, co możesz zrobić do ślōnskij godki, to jij używać. Jak poradzisz i kiedy poradzisz, ale godej, godej, godej po naszymu!
Lekcyjo narychtowano je do modszych dziecek – nojwiyncyj do tych 6-8 lot starych. Rechtōr (a bydzie nim, wierza, fto z ôjcōw) czyto tekst, dowo ale dzieckōm kōńczyć zdania, zgadować ôdpowiedzi na pytania, a padać to, co wiedzōm (abo im sie zdowo, że wiedzōm). Nojlepij byłoby, jakby lekcyjo była połno interakcyje, żywyj godki, ze srogim placym do dziecek.
Tekst lekcyje dostympny je sam i we ôsobnym pliku pdf. Ku nimu zrychtowano je prezyntacyjo pdf do puszczynio dzieckōm. Lekcyjo pokoże sie tyż we postaci filmu na youtube – nojprzōd ale chcymy zebrać kōmyntorze i dorady ôd tych, co jōm przekludziyli.
Bezpostrzedniōm inspiracyjōm tyj lekcyje je inkszo, co jōm miały dziecka ze piyrszyj klasy we polskij szkole na przileżytość świynta 3 moja. Skuli tego, iże chybio analogicznyj edukacyjnyj materyje, co wludzałaby dziecka w tymat gōrnoślōnskij tōżsamości, pokozoł sie pōmysł zrychtowanio tego tekstu.
Chcymy ekstra podziynkować Piotrowi Miemcowi a Bernadecie Treli za udostympniynie zdjyńć.
Nasz dōm – Gōrny Ślōnsk!
Jak byście pedzieli, ôd kiedy na Ślōnsku żyjōm Ślōnzoki?
Przi takich nojdowniyjszych czasach to zawdy ciynżko pedzieć, ale na szczyńście bezmała tysiōnc dwiesta lot tymu żōł jedyn zakōnnik, geograf bawarski, co pospisowoł roztōmajte plymiōna i grody z naszyj tajle Europy. Spōmnioł miyndzy nimi ô ślōnskich plymiōnach: Ślynżanach, Dziadoszanach, Ôpolanach, Golynszycach a tajymnych Lupiglaa, co ich miano ôznaczało bezma Gupie Głowy. Wszyscy ôni godali słowiańskōm godkōm, tak jak my, i żyli na terynach, kere z wiynksza pasujōm do tych ziym, na kere dzisio padōmy „Ślōnsk”. Beztōż jak szukōmy naszych poczōntkōw, to zaglōndōmy w jejich strōna – chocioż przed nimi żyli sam przeca jeszcze inksze ludzie, inksze plymiōna i kultury.
Co sam je pokozane?
Nasza ziymia mianuje sie Gōrny Ślōnsk. Farby ôd Gōrnego Ślōnska to żōłto a modro. Beztōż tako tyż mōmy fana: żōłto a modro.
A wiycie, kaj Ślōnsk leży?
Gōrny Ślōnsk leży w Europie. I to mało wiela na samym postrzodku! A wiela Gōrny Ślōnsk mo sōmsiadōw? Idzie pedzieć, iże trzech. Bo Gōrny Ślōnsk je we dwōch krajach. Wiynkszy kōnsek Ślōnska je przi Polsce, a myńszy w Czechach. A ku tymu jeszcze je mały kōnsek Gōrnego Ślōnska, co mo granica ze Słowacyjōm. Wejrzijcie sie, jakie te sōmsiady Ślōnska majōm fany.
Polska fana je bioło i czerwōno. Czesko fana je modro, bioło i czerwōno. A Słowacko fana mo modry, bioły i czerwōny posek, a ku tymu jeszcze znaczek ze krziżym i trzyma gōrami.
I Polska, i Czechy, a ś nimi nasz Gōrny Ślōnsk, sōm we Europejskij Uniji. Co to je ta Europejsko Unijo? To je tako grupa krajōw, co sie spōlnie ugodały, iże bydōm jedyn drugigo spiyrać i że se bydōm pōmogać. Jako grupa, majōm swoja fana – zaroz Wōm jōm pokoża – a tyż majōm swōj hymn. Tyn hymn je napisany we uniwersalnyj godce, we godce muzyki. Posłuchejcie go.
Słyszoł fto taki utwōr? To je „Oda do radości” ôd kōmpozytora Ludwiga van Beethovena. Ta śpiywka ôsprawio ô radości i spōlnocie, spōłprocy i przocielstwie miyndzy wszyskimi krajami na świecie.
Tukej mōmy fana ôd Unije. Jako ôna mo farba? Modro-żōłto, tak jak nasza ślōnsko fana, pra? Ino niy ma na nij poskōw: na modrym zadku sōm gwiozdki. A wiela je tych gwiozdek? Tych gwiozdek je dwanoście.
***
Na Gōrnym Ślōnsku miyszkajōm roztōmajte ludzie. Wszyscy dobrze wiymy, iże miyszkańcy Ślōnska to Ślōnzoki. Ale powia wōm cosik ciekawego: Ślōzokōw wcale niy ma na Ślōnsku nojwiyncyj! We polskim kōnsku Ślōnska nojwiyncyj miyszko Polokōw. A we Czeskij – Czechōw. A przeca miyndzy tymi nacyjami je tyż moc ludzi, co przikludziyli sie sam z cołkigo świata! Nasz Ślōnzek to je dōm do wszyskich!
Jak sie mianuje godka ôd Ślōnzokōw?
To je ślōnsko godka. Ale moc Ślōnzokōw niy godo po ślōnsku, bo w jejich familijach godajōm w inkszych jynzykach. Poradzicie pedzieć, jakie jeszcze godki idzie wysłyszeć w ślōnskich chałpach? Polsko, niymecko, czesko godka – w kożdyj familiji może to wyglōndać trocha inaczyj. U jednych godo sie ino po ślōnsku, abo ino po polsku, abo ino po niymecku. A u inkszych jedni godajōm tak, a drudzy inaczyj. Nojważniyjsze, coby sie wszyscy jakoś dogadowali!
Teroz mōmy gōrnoślōnskie symbole. Możecie pedzieć, co to sōm gōrnoślōnskie symbole? Fana i herb ôd Gōrnego Ślōnska. Fana, jak już żeście pedzieli, je żōłto a modro. A wiycie, po jakimu te farby takie sōm?
Żōłty na fanach i herbach tak po prowdzie robi za złoto farba – a złoto zawdy było nojdrogsze, fest cynne. A modryj farby we strzedniowieczu, czyli jak regiyrowali krōlowie, niy szło tak leko zrobić. Nojpiykniyjszo modro farba była robiōno z takigo fest rzodkigo kamiynia, co sie manowoł lapis lazuli i trza go było skludzać aże z Afganistanu! Beztōż tyż bōł bardzo drogi, jeszcze drogszy jak te złoto. Tōż ôbie farby na naszyj fanie pokazujōm cosik drogigo, cynnego, co trza mieć we wercie.
Terozki widzymy nasz herb: to je żōłty ôreł, na modrym zadku. A wiycie, po jakimu mōmy ôrła we herbie? Bo to bōł ôreł, co go miała familijo gōrnoślōnskich princōw, co sie mianowiali Piasty. Ôni panowali we strzedniowieczu nad roztōmajtymi krajami, ale nasze Piasty wziyni se prawie takie, żōłto-modre farby.
Na ôbrozku pokozane sōm trzi gōrnoślōnskie ôrły, co je możecie kajś trefić. Tyn nojwiynkszy nojczyńścij pokazuje sie na gōrnoślōnskich fanach. Tyn na spodku to je herb wojewōdztwa ślōnskigo. A tyn po prawyj – wojewōdztwa ôpolskigo. Nasza ziymia je po kōnsku we ôbuch wojewōdztwach, co tyż pokazujōm te herby.
A wiycie, po jakimu farby ôd familije Piastōw robiōm za nasze, gōrnoślōnskie? Wszysko skuli naszego ślōnskigo princa, Jana II Dobrego. Jak ôn żōł, to niy mioł żodnych dziecek, kere by pō nim erbowały dziedzina. Beztōż napisoł taki testamynt, w kerym stoji, iże te żōłto-modre farby i tego ôrła dowo wszyskim Ślōnzokōm! To je erbowizna ôd kożdego z nos – kożdy Ślōnzok dostoł je na włosność! Beztōż muszymy je mieć we zocy, bo to je fest cynny darek do kożdego z nos.
Ôrły we downych czasach robiyły za symbol regiyrōnku i siyły, beztōż mocka krajōw mo je we swojich herbach, niy ino nasz Ślōnsk, ale tyż inksze: Polska, Niymcy, Austryjo, Rusyjo… Wejrzijcie se ino na tyn wielki herb – to je herb ôd Czeskij Republiki. A widzicie tego ôrełka? Jakie ôn mo farby? Ja, je czorny na żōłtym zadku i mo taki bioły miesiōnczek ze krziżym. A wiycie, że to tyż je ślōnski ôreł? Tak wyglōndo herb ôd cołkigo Ślōnska: i Gōrnego, i Dolnego. Dolny i Gōrny Ślōnsk skłodajōm sie na cołki Ślōnsk.
A spytocie sie możno, jeźli je ślōnski hymn. Bo jak mōmy fana i herb, to zdało by sie mieć tyż hymn, pra? Ale takigo ôficjalnego hymnu Ślōnska to niy ma – bo tyż niy ma takigo państwa jak Gōrny Ślōnsk. Ale ludzie znali śpiywki, co robiyły za takie niyôficjalne hymny. Ô Gōrnym Ślōnsku śpiywali bez przikłod pō niymecku:
Gōrny Ślōnzek to nasz roztōmiyły kraj, Z Anaberga widzisz go aż po sōm rant, I w nojgorszy czas tam ludzie wierne sōm, Za ta ziymia wszysko co nojdrogsze dōm, Za ta ziymia wszysko co nojdrogsze dōm!
Abo posuchejcie se inkszego, czeskigo hymnu Ślōnska:
To terozki pojadymy do stolice! Znocie, jako je stolica Gōrnego Ślōnska?
To je Ôpole! Downij, za princōw, Ôpole richtich było za głōwne miasto, ale terozki godōmy, iże to je stolica historyczno – czyli tako, co je ważno do pamiyńci, ale już w nij niy ma żodnych urzyndōw abo regiyrōnku do cołkigo kraju.
A głōwne miasto ôd cołkigo Ślōnska to bōł, i durch je, Wrocław. To je nojwiynksze i jedne ze nojstarszych miast cołkigo Ślōnska!
***
To co – zrobiymy sie mało rajza po cołkim Gōrnym Ślōnsku? Mōmy sam przeca cołko moc piyknych placōw!
Zacznymy ôd nojwyższyj gōry – Pradziada, co je po czeskij strōnie granice. Na połedniu Gōrnego Ślōnska je moc gōr i idzie sam tam fajnie powandrować abo posjyżdżać na skijach.
A teroz my sōm na Zielōnym Ślōnsku – wele Pszczyny – i zaglōndōmy na piykny śćmiywek. Znojdziecie sam moc lasōw, a tyż piykne jeziora i stawy!
Jadymy dalij na pōłnoc – i prawie na wieczōr mōmy szpacyr po Katowicach.
Przijechalimy do Zobrzo, co je na Hutach, jak sie godało na miasta, kaj była industryjo: gruby, werki i huty. Zjechalimy głymboko pod ziymia na grubie, co sie mianuje Guido. Kożdy turysta, co mu je wiyncyj jak dwanoście, może sam ôboczyć, jak tyż wyglōndała robota ôd grubiorzy.
Teroz jadymy na zachōd – i we Pławniowicach mōmy byzuch we prawym pałacu. Tak piyknie kozała go zbudować familijo Ballestremōw – jedne z tych grofōw i princōw, co kejś regiyrowali na Gōrnym Ślōnsku.
Do Ôpola przijechalimy cugiym i prawie stojymy przed ôdnowiōnym elegancko banhofym. Bez Ôpole płynie tyż nojważniyjszo ślōnsko rzeka – Ôdra!
A nasza rajza kōńczymy na Anabergu, to je na Gōrze Świyntyj Anny. To je fest ważny plac do wszyskich Ślōnzokōw – idzie pedzieć, że to tako gōrnoślōnsko świynto gōra!
Mogliby my tak rajzować i rajzować. Znocie jeszcze jakie ciekawe miyjsca, kaj werci sie zajechać?
***
Chciołbych wōm jeszcze pedzieć ô poru ważnych Ślōnzokach. We historyji była ich cołko moc, tōż ciynżko ôbrać takich naprowda nojważniyjszych. Dejcie se ale pedzieć aby ô poru:
Widzicie sam Jadwiga Ślōnsko, na kero niykierzy padajōm tyż po naszymu świynto Hyjdla. Była to dobro i pobożno ksiynżno rodzōno na Bajerach, co fest starała sie ô biydnych na Ślōnsku i społym ze swojim mynżym fōndła moc kościołōw i klosztorōw.
Joseph von Eichendorff to je nojwiynkszy gōrnoślōnski poeta, co żōł i tworził we czasie rōmantyzmu, a urodziōł sie we Łubowicach wele Raciborza. Pisoł we niymieckij godce, ale posuchejcie kōnska wiersza „Zimowo nocka” pō naszymu:
Śniyg przisuł bezma cołki świat I taki żech stropiōny, A w polu strōm, jak palec sōm, Ze liścio sebleczōny.
I wiater żynie jyn bez noc I asty strōma trōnco, Wtynczos wiyrszołkiym ruszo strōm I brōnczy cojś na śpiōnco. (przełożōł M. Syniawa)
Karol Godula. Chocioż urodziōł sie we familiji ajnfachowego fesztra, to bōł ś niego jedyn z nojwiynkszych przedsiymbiorcōw i twōrcōw gōrnoślōnskij industryje! A wszysko dziynki swojij włosnyj robocie, bildowaniu i mōndrymu inwestowaniu. Kupiōł abo założōł moc grubōw, hut, werkōw i ôsiedli, a jego nazwisko to je miano ôd dzielnicy we Rudzie Slōnskij!
Janosch to je pisorz ze Zobrza, co pisoł ksiōnżki po niymiecku. Nojszumniyjsze bohatery ôd niego to Miś i Tigerek z Tigeryntkōm, co ich poznocie we ksiōnżce „Ach, jako cudno je Panama”! Ale Janosch napisoł tyż ksiōnżki do majoryntnych, co dużo ôsprawiajōm ô tym, jak to downij było być Ślōnzokami.
Jerzy Kukuczka to bōł ślōnski taternik, alpinista i himalajista – chop, co wlazowoł na nojwyższe gōry na świecie! Zawdy padoł, co niy ma do niego ciekawe same wyspinanie sie na gōra – ôn to musioł szafnōńć blank po nowymu!
Wiysz już, jak wyglōndajōm nasze farby, skōnd my sōm i czymu Gōrny Ślōnsk to je nasza ziymia. Flyjgujymy go i sie ô niego starōmy. Mōmy se go w zocy, jego pamiyńć, farby, jak tyż ślōnsko godka. Gōrny Ślōnsk to tyż nasze miasta, wsie, lasy, rzyki, pola, rośliny i zwierzynta. To ôd nos zależy, jak ône bydōm wyglōndać, tōż chcymy, coby były czyste i we porzōndku.
Gōrny Ślōnsk to kōnsek Europejskij Unije, a tyż kōnsek Polski i Republiki Czeskij. Patrz być ôtwarty na inkszych: na Ślōnzokōw i na tych, co mieszkajōm kole ciebie, a niy sōm Ślōnzokami, jak tyż tych, co sam przijechali z inkszych krajōw i chcōm sam znojś plac do siebie.
Gōrny Ślōnsk to tyż piykno historyjo i downe Ślōnzoki, z kerych możesz być dumny.
Ale nojważniejsze, iże Ślōnsk to żeś je ty i twoja familijo!
Musza ci wyzdradzić cosik fest ważnego. Niy godej ô tym żodnymu, to je tajymne! Normalne ludzie niy śmiōm sie ô tym przewiedzieć, ale ciebie powia, ty żeś je szprytny.
Polska chce cie zabić. Ja, ciebie, Polska. Niy wierzisz mi, pra?
Zdo ci sie, iże kożde państwo musi stoć ô swojich ôbywatelōw, bo państwo to sōm te ôbywatele. Na to je, coby dować bezpieczyństwo, ôrganizować publiczne żywobycie, flyjgować nojsłabszych… Richtich, tako je teoryjo. Podziwej sie ale, jak to wyglōndo we Polsce.
Sużba zdrowio. Coroz dugszo raja do dochtora. Coroz myńszo pula z refundowanymi medykamyntami. Coroz mynij lazaretōw. Coroz gupszy systym dowanio budżetowych piniyndzy na zdrowie. Ô co sie rozchodzi? Ô to, cobyś niy żōł za dugo.
Luft. Regiyrōnek ekstra niy robi wiela, coby luft bōł czyściejszy. Chocioż smog zabijo moc ludzi i kosztuje kupa piniyndzy, kiere trza dokłodać do sużby zdrowio. Stracōne piniōndze z Unije na antysmogowy program? To niy ma nic ważnego. Luft je żadny i taki mo ôstać. Po jakimu? Cobyś niy żōł za dugo.
Transport. Wiyncyj efektywny, wiyncyj ekologiczny i tōńszy je transport publiczny – cugi, banki i co ino. Ale we Polsce bana durś ino swijali, piniōndze przeciepli na drogi do autōw. Chocioż auta polōm moc bynzyny, psujōm luft, sōm drogie i mynij bezpieczne do użytkownikōw. A czymu? Cobyś niy żōł za dugo, a podwiela żeś jeszcze niy umar, cobyś płaciōł tymu państwu piniōndze.
Klimatyczno polityka. Chocioż zdo sie, co za 30 lot bydzie już po ptokach i terozki je ôstatni czas, coby co z tym zrobić, polski regiyrōnek wiy lepij. Żodnych zgodōw, żodnego ekologicznego wynokwianio. Sam je Polska, sam je energijo z wynglo i durś bydzie, choby my mieli skludzić cołki wyngiel Rusyje. Po jakimu? Cobyś niy przeżōł do tego 2050.
Richtich, sztimuje – powiysz. – Ale skuli czego to wszysko? A jo ci ôdpowiym, bo jo znōm prowda. Skuli tego, co za dugo żyjymy. Za fest my prziszli ku tymu Zachodowi, za dobrze sie nōm zrobiyło. Starki i starziki przestały już wybiyrać sie na tamtyn świat, ino żyjōm i żyjōm: siedymdziesiōnt, ôsiymdziesiōnt, hneda i po sto lot. Żeby my jeszcze chcieli dziecka robić – ale katać! Przeca to sie zaroz ôbuli – bo fto na nos bydzie robiōł za te dziesiyńć, dwajścia, trzidziści lot!?
Tōż państwo widzi i państwo reaguje. Szło by zrychtować systym z pynzyjami, kiery niy zbankrutuje, systym zdrowio, co pochyto tych wszyskich pacjyntōw, mōndro i dugoterminowo polityka klimatyczno, transportowo i ekologiczno? Abo by szło, abo niy – ale na zicher żodyn skuli tego niy wygro przi welōnku. Tego wszyskigo niy werci sie wkludzać, jak fto chce w tym kraju se poregiyrować.
Nojwiynkszy problym to ludzie. Te, co żyjōm za dugo. Tōż jakby tak żyli krōcyj…
Godōm ci, a godōm ino prowda – ciynżko, tajymno, ale jedyno: Dej se pozōr! Być za polskigo ôbywatela to niy sōm graczki, to je sztuka przetrwanio! Polska chce cie zabić, bo jak za dugo bydziesz żōł, to sie Polska wykopyrtnie.
Dzisio prziszoł tyn dziyń, w kierym na oschl pokozuje sie post napisany blank po polsku. Bulōm sie fōndamynty świata…
A rozchodzi sie ô to, co prawie żech przegroł kōnkurs na najciekawszą akcję artystyczną „Do sztuki, gotowi, start!” w katowickim BWA. Sztartłech tam z projektym, kiery tykoł sie naszyj gŏdki i wierza szło by z tego zrobić co we wercie. Tōż wciepuja go sam – u mie na kōmpie na zicher żŏdyn go niy ôbŏczy. Jakby prawie, zŏcny czytŏczu, to wiysz… oschlblog afa gmail.com i jadymy z tym koksym!
Strefa godki
Projekt wystawy
Autor: Rafał Szyma
Oto wszechświat po śląsku.
Media. Prasa. Reklama. Sztuka użytkowa. Tekst. Obraz. Dźwięk. Film. Komunikaty. Rozmowy. Po śląsku.
Nieistniejąca poza ścianami ekspozycji, monojęzyczna przestrzeń, ze śląskim jako monojęzykiem.
Zamysł akcji
Projekt Strefa godki jest eksperymentem mającym na celu zbadanie możliwości komunikacyjnych mowy śląskiej, jej kulturowej i społecznej nośności.
Zamysłem akcji jest zasymulować przestrzeń z językiem śląskim jako dominującym, organizującym świat, media, komunikację.
Ślōnsko godka nie ma aspiracji totalnych – jej naturalnym środowiskiem jest i była koegzystencja z wielkimi, dominującymi językami państwowymi: polskim, czeskim, niegdyś niemieckim. Tym bardziej interesująco jawi się projekt stworzenia przestrzeni, w której mowa śląska zostanie przestawiona w roli takiegoż dominującego, występującego bez towarzystwa innych języka.
Jeśli to poprzez język postrzegamy, opisujemy i tworzymy świat, projekt Strefa godki pozwoli na stworzenie świata alternatywnego, zasymulowanie rzeczywistości ograniczonej ścianami przestrzeni wystawy.
Dodatkowym aspektem akcji jest element emancypujący i poniekąd nobilitujący mowę śląską i jej użytkowników.
Fojermany we raji – ôroz policaje, co ich pierōm.
Norōd z dźwigniyntymi rynkami: frela, starzik, inksi – ôroz policaje, co ich pierōm.
Mode ludzie siedzōm na asfalcie – ôroz policaje, co ich pierōm.
I starka – policaje smyczōm jōm we trzech.
I te ludzie, kierym policaje zebierajōm urny do welowanio.
Blog ôd Rafała Szymy 